Ngoài Thánh địa Mỹ Sơn, trên mảnh đất Quảng Nam hiện còn lưu giữ những dấu ấn của nền văn hóa Chămpa với các công trình kiến trúc rêu phong cổ kính và mang trong mình nghệ thuật điêu khắc, tạo hình độc đáo…

Nằm ngay bên trục đường tỉnh lộ 609, tháp Bằng An (phường Điện An, thị xã Điện Bàn) là ngôi tháp duy nhất có mặt bằng hình bát giác còn tồn tại đến ngày nay và có hình dáng giống như một chiếc linga khổng lồ.

Theo nội dung tấm bia được dựng tại tháp, vào khoảng năm 875 – 977, vua Bhadravarman II đã cho xây dựng đền thờ Linga Paramesvara để dâng lên Isanesvara.

Như vậy, có thể tháp Bằng An chính là Linga Paramesvara. Tháp có chiều cao khoảng 20m, đế cao, thân hình trụ bát giác, mỗi cạnh tường dài 4m. Phần t.iền sảnh khá dài, cửa ra vào ở hướng đông, hai bên t.iền sảnh có hai cửa phụ. Vòm mái hình chóp, gồm 8 mái cong thu nhỏ dần và nhọn ở trên đỉnh. Bên ngoài tháp có hai pho tượng Gajasimha bằng sa thạch được chạm cách điệu.

Nhà khảo cổ học J.Boisselier đã xác định niên đại của tháp Bằng An là khoảng cuối thế kỷ XI. Một số nhà nghiên cứu khác lại cho rằng, niên đại của tháp vào khoảng cuối thế kỷ IX đến đầu thế kỷ X; còn hai pho tượng Gajasimha được dựng vào thế kỷ sau… Tháp Bằng An đã được xếp hạng Di tích Kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia năm 1989.

Từ tháp Bằng An, theo quốc lộ 1A xuôi về phía Nam khoảng 35km là Phật viện Đồng Dương, thuộc địa phận làng Đồng Dương (xã Bình Định Bắc, huyện Thăng Bình). Theo nội dung tấm văn bia được tìm thấy tại Đồng Dương, vào năm 875, vua Indravarman II đã cho xây dựng một tu viện Phật giáo và đền thờ vị Bồ tát bảo hộ cho vương triều Laksmindra Lokesvara Svabhayada.

Dưới triều đại của Indravarman II, kinh đô của vương quốc Chămpa được dời từ vùng Panduranga (Phan Rang ngày nay) trở ra vùng Amaravati (vùng Quảng Nam – Đà Nẵng ngày nay) và có tên mới là Indrapura.

Theo một số nhà nghiên cứu, địa điểm xây dựng kinh đô là khu vực làng Đồng Dương ngày nay. Đáng tiếc là khu di tích kiến trúc quan trọng này đã bị tàn phá nặng nề bởi thiên tai, thời gian và chiến tranh; hiện chỉ còn một mảng tường tháp mà nhân dân địa phương thường gọi là “tháp Sáng”, cùng với nền móng các công trình kiến trúc khác.

Khu vực Phật viện Đồng Dương được học giả người Pháp L.Finot chủ trì khai quật vào năm 1901; năm 1902 do nhà khảo cổ học người Pháp H.Parmentier chủ trì. Hai cuộc khai quật này đã tìm thấy khu kiến trúc chính của Phật viện cùng nhiều tác phẩm điêu khắc quý giá. Phần lớn các tác phẩm điêu khắc được tìm thấy tại đây hiện được trưng bày tại Bảo tàng Điêu khắc Chăm Đà Nẵng, đã góp phần hình thành nên phong cách Đồng Dương nổi tiếng trong nghệ thuật Chămpa giai đoạn nửa sau thế kỷ IX. Năm 2000, Phật viện Đồng Dương được xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt.

Tháp Chiên Đàn (xã Tam An, huyện Phú Ninh) gồm 3 tháp cổ xếp thẳng hàng theo trục Bắc – Nam, có hình dạng gần giống nhau: Mặt bằng tháp hình vuông, mái xếp tầng thu nhỏ dần lên trên. Tháp Bắc nhỏ nhất, có phần đỉnh và t.iền sảnh đã bị sụp đổ hoàn toàn, vòm cuốn trên cửa ra vào còn tương đối nguyên vẹn. Tháp Giữa lớn nhất trong nhóm và được bảo tồn tốt hơn; đỉnh tháp còn lại một tầng, t.iền sảnh và phần cửa giả bị sụp phần chân. Tháp Nam nhỏ hơn tháp Giữa và lớn hơn tháp Bắc; phần mái đã bị sụp đổ hoàn toàn.

Theo các nhà nghiên cứu, tháp Nam được xây dựng trước, tiếp theo là tháp Giữa rồi đến tháp Bắc. Trong đợt trùng tu di tích vào năm 1989, các nhà khảo cổ học đã khai quật quanh các tháp, làm lộ hệ thống chân tường và các trang trí bằng sa thạch cùng hàng trăm tác phẩm điêu khắc có giá trị. Phần trang trí chân tường ở tháp Giữa còn tương đối nguyên vẹn. Đó là những phiến đá lớn ghép quanh chân tháp, được chạm trổ tinh vi, gồm hình ảnh những chiến sĩ cầm vũ khí nhảy múa cùng các vũ nữ, nhạc công, các Apsara (tiên nữ), mặt Kala (quái vật) và Makara (thủy quái).

Trong số các hiện vật phát hiện được ở Chiên Đàn có 2 bàn thờ hình tròn, mặt chạm nổi hai tầng hoa sen, đường kính lớn, được để trên phần đế rời. Các tác phẩm ở Chiên Đàn được xếp vào phong cách Chánh Lộ (có niên đại thế kỷ XI đến đầu thế kỷ XII). Tháp Chiên Đàn đã được xếp hạng Di tích Kiến trúc nghệ thuật quốc gia năm 1989.

Nằm cách tháp Chiên Đàn khoảng 500m theo đường chim bay là phế tích An Phú (hay tháp Lạn), thuộc địa phận thôn An Thiện (xã Tam An, huyện Phú Ninh). Công trình này đã bị sụp đổ từ lâu và được khai quật, phát lộ vào tháng 2-2002.

Qua công tác khai quật, các nhà khảo cổ học đã đ.ánh giá phế tích An Phú là một kiểu thức nhà dài, gần giống như các mandapa (nhà khách, nhà tĩnh tâm) ở Mỹ Sơn. Bình đồ ngôi nhà hình chữ nhật, dài 27m, rộng 9,8m; cửa ra vào ở hai đầu hồi rộng 1,12m. Phần hai đầu hồi thu hẹp thành hai t.iền sảnh rộng 6,27m. Các nhà khảo cổ học cũng cho rằng, niên đại tương đối của phế tích An Phú là vào khoảng cuối thế kỷ X.

Trong di sản văn hóa Chămpa, phế tích này còn lại không nhiều; vì thế, đã góp thêm tư liệu quý cho công tác nghiên cứu kiến trúc Chăm. Trừ hai mandapa ở Mỹ Sơn, hầu hết các loại nhà dài này đã bị sụp đổ, thậm chí bị san bằng không còn dấu vết…

Đến với Quảng Nam, nếu không đủ thời gian và điều kiện tham quan Di sản văn hóa thế giới Khu di tích Mỹ Sơn, du khách có thể dành chút thời gian ghé thăm một trong những miền tháp trên. Đây đều là những “viên ngọc quý” của nền văn hóa Chămpa trên vùng đất xứ Quảng, nơi dấu thời gian còn in trên những ngôi tháp cổ u tịch ngàn năm…